Język proto-SAL

Język proto-sztrylo-anwalo-lennawski - język wspólnoty etnicznej, znanej jako SAL, zamieszkującej w pierwszym milenium p.n.e. wybrzeża Morza Larawskiego od Szakii, przez Mesztrię i dolną Lennawię po deltę Juksaki.

Fonologia

Fonologia proto-SAL jest dość prosta. W rekonstrukcji język miał 20 głosek, w tym 4 samogłoski i 16 spółgłosek.

Akcent inicjalny.

Samogłoski

W proto-SAL występowały cztery samogłoski.

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymknięte	i		u
Średnie		ə
Otwarta		ä

Szwa (ə) była bardzo niestabilna i uległa rozmaitym przesuwkom już na pierwszych etapach rozwoju języków potomnych. Stosunkowo często dźwięk ten ulegał cofnięciu do [ɔ].

Spółgłoski

Proto-SAL liczył 16 spółgłosek.

		Wargowe	Przedniojęzykowe	Podniebienne	Tylnojęzykowe
Nosowe		m	n
Zwarte	Bezdźwięczne	p	t		k
	Dźwięczne	b	d		g
Szczelinowe	Bezdźwięczne	f	s		x
	Dźwięczne	v	z
Drżące			r
Aproksymanty			l	j

Fonotaktyka

Wszystkie sylaby w proto-SAL stosują się do wzoru

(C)V(C)(C),

gdzie C to spółgłoska, a V to samogłoska.

Sąsiadowanie ze sobą dwóch samogłosek jest niedopuszczalne.

Transkrypcja łacińska

Bazowana na alfabecie fonetycznym, ze zmianą dla szwy - ë dla [ə]. Scentralizowane a [ä] zapisuje się jako "a", nie ma sensu komplikować.

Uwaga: w IPA [x] oznacza dźwięk zapisywany w języku polskim jako "ch". Szwę [ə] z kolei wymawia się jak "a" w angielskim słowie "about".

Gramatyka

Rzeczownik

Nie odmienia się przez rodzaje.

W bardzo wczesnej fazie nie odmieniał się również przez liczby, ale niektóre dialekty z czasem rozwinęły zalążek takiej odmiany, opierający się na partykułach.

Bardziej konserwatywne dialekty rozwiązują problem poprzez po prostu poprzedzenie rzeczownika liczebnikiem lub innym słowem określającym ilość (dużo, wiele), np.

lëtu ams

trzy piosenka

trzy piosenki

Dialekty stosujące wspomnianą innowację gramatyczną w takiej sytuacji wspierają rzeczownik słowem ki oznaczającym dosłownie wiele, pełniącym funkcję partykuły:

lëtu ams ki

trzy piosenka-PL

trzy piosenki

Język proto-SAL nie znał kategorii określoności. Została ona później wykształcona w niektórych jego gałęziach. Podobnie z odmianą przez przypadki (patrz tu).

Czasownik

Podstawowe formy czasowników kończą się na -x (ch). Odmienia się przez czasy, tryby i strony.

Czasy

Jak do wszystkiego, proto-SAL do określenia czasu używa partykuł. Słówkiem wskazującym na czas przeszły jest ërp, które można by luźno przetłumaczyć jako "kiedyś, niegdyś", lub też po prostu "w przeszłości".

vënx - rzec, powiedzieć
vënx ërp - rzec (w przeszłości)

Zazwyczaj, przy mówieniu o przeszłości, zaznacza się również (proto)aspekt. Niedokonanie sugeruje ru, "chwila, trwanie", zaś dokonanie - jë, "wtedy, wówczas, w tym momencie".

vënx ërp ru - było powiadane
vënx ërp jë - było powiedziane

Partykuł aspektowych można też używać w czasie teraźniejszym, ale to zależy od dialektu. Są głównie pretekstem do rozwoju różnych systemów czasowych w językach potomnych względem proto-SAL.

Tryby

Proto-SAL wyróżnia 6 trybów:

• oznajmujący - forma podstawowa czasownika.
  

Ania na tusx.

Ania S3-IN śpiewać

Ania śpiewa.

• rozkazujący - tworzony przez partykułę sën (z sënx, kazać).
  

La tusx sën!

S2-IN śpiewać IMPER.

Śpiewaj!

• pytający - tworzony podobnie do rozkazującego, z tym że poprzez słowo jal (z jalx, pytać).
  

Ania na tusx jal ërp ru ams ma?

Ania S3-IN śpiewać QUES. PAST. PERF. piosenka DO3-IN

Czy Ania śpiewała piosenkę?

• negujący - jak dwa poprzednie, ale partykułą trybu jest kem.
  

Ania na tusx kem ams ki ma.

Ania S3-IN śpiewać NEG piosenka-PL. DO3-IN

Ania nie śpiewa piosenek.

• optatywny na sterydach - zaznaczany poprzez partykułę dap (z dapx, chcieć). Wyraża życzenia i chęci.
  

A tusx dap ams ki ma.

S1-IN śpiewać OPT. piosenka-PL. DO3-IN

Chciałbym śpiewać piosenki.

• abilitatywny - służący zakomunikowaniu o możliwości, względnie też umiejętności; przez partykułę lin (z linx, móc).
  

Erik na marinx lin tasxu ma nata latjë ra.

Erik S3-IN jeść ABILIT. kot DO3-IN S3-IN-POS żona IO3-IN

Erik może jeść kota swojej żony.

Strona bierna

Strona bierna powstaje dzięki partykule ir.

Erik na lamx tasxu ma.

Erik S3-IN myć kot DO3-IN

Erik myje kota. - strona czynna

Tasxu na lamx ir Erik ma.

kot S3-IN myć PASS. Erik DO3-IN

Kot jest myty przez Erika. - strona bierna.

Kauzatyw

Powstaje dzięki partykule tëj (od tëjx, sprawiać, powodować).

A lamx tëj Erik ma tasxu ra.

S1-IN myć CAUS. Erik DO3-IN kot IO3-IN

Sprawiam, że Erik myje kota.

Indykatory

Tym mianem określa się specjalne partykuły, których zadaniem jest markowanie części zdania.

Odmieniają się przez osoby, funkcje (mogą służyć markowaniu podmiotu, dopełnienia bliższego lub dalszego) oraz strony.

Osoba	Podmiot (S)	Dopełnienie bliższe (DO)	Dopełnienie dalsze (IO)
1.	a	aj	ëj
2.	la	laj	lëj
3.	na	ma	ra

W zależności od dialektu, mogą one następować po rzeczowniku, który określają (z tego rozwiązania wykształcą się później pełnoprawne przypadki), albo leżeć w sąsiedztwie orzeczenia w kolejności naśladującej kolejność markowanych części zdania.

Dla przykładu:

Ania na tusx ams ma Erik ra.

Ania S3-IN śpiewać piosenka DO3-IN Erik IO3-IN

Ania na tusx ma ra ams Erik

Ania S3-IN śpiewać DO3-IN IO3-IN piosenka Erik

Oba zdania znaczą Ania śpiewa piosenkę Erikowi. S3-IN oznacza indykator podmiotu 3. osoby, DO3-IN - ind. dopełnienia bliższego 3. osoby, a IO3-IN - ind. dopełnienia bliższego, również 3. osoby.

Więcej o roli indykatorów w zdaniu tu.

Zaimki

Indykatory przejmują też do pewnego stopnia funkcję zaimków:

Manprë na lanx ërp. Na sëm tuns.

król S3-IN żyć. PAST. S3-IN bez dziecko

Żył niegdyś król. (On) był bezdzietny.

Dzierżawcze robi się, jak zwykły posesyw, przez doklejenie -ta do zaimka indykatorowego:

Manprë na kurx ërp jë tasxu ma, saxa na pësx ra ësxip ma nata.

król S3-IN widzieć PAST. PERF. kot DO3-IN po czym S3-IN dać IO3-IN jedzenie DO3-IN S3-IN-POS

Król zobaczył kota i dał mu swoje jedzenie.

Strona zwrotna

Indykatory mogą tworzyć stronę zwrotną poprzez ponowne markowanie podmiotu w miejscu indykatora dopełnienia bliższego. Przykład z czasownikiem lamx (myć):

Erik na lamx ma tasxu.

Erik S3-IN myć DO3-IN kot

Erik myje kota. - tu zwykła strona czynna

Erik na lamx na.

Erik S3-IN myć S3-IN

Erik się myje. - a tutaj strona zwrotna.

Uwaga: indykator strony zwrotnej nie zajmuje miejsca w szyku zdania należnym partykułom strony biernej czy kauzatywu.

Erik na lamx dap ërp na.

Erik S3-IN myć OPT. PAST. S3-IN

Erik chciał się umyć.

Erik na lamx dap ir ërp.

Erik S3-IN myć OPT. PASS. PAST

Erik chciał być umyty.

Przymiotniki i przysłówki

By stworzyć przymiotnik lub przysłówek odrzeczownikowy:

1. Znajdź rzeczownik.
2. Poprzedź go partykułą jëm (z, od).
3. Powstałą frazę poprzedź rzeczownikiem, który chcesz opisać.

Et voilá!

Manprë na kurx tasxu ma jëm nëmi.

król S3-IN widzieć kot DO3-IN ADJ-PT. smutek

Król widzi smutnego kota.

Nie ma morfologicznego rozróżnienia między przymiotnikami a przysłówkami, o wszystkim decyduje tu składnia. Umieszczenie frazy z jëm bezpośrednio za frazą czasownikową spowoduje jej interpretację jako przysłówka, na przykład:

Ania na tusx jëm taxi.

Ania S3-IN śpiewać ADJ-PT. radość

Ania śpiewa radośnie.

Ania na tusx jëm taxi ams ki ma.

Ania S3-IN śpiewać ADJ.-PT. radość piosenka-PL. DO3-IN

Ania radośnie śpiewa piosenki.

Z kolei fraza z partykułą jëm umieszczona po rzeczowniku zostanie odebrana jako przymiotnik:

Ania na tusx ams ki ma jëm taxi.

Ania S3-IN śpiewać piosenka-PL. DO3-IN ADJ.-PT. radość

Ania śpiewa radosne piosenki.

Bezcosiowość czegoś można uzyskać poprzez partykułę sëm (bez), na takich samych zasadach jak wyżej przedstawione.

Liczebniki

W proto-SAL system liczbowy jest oparty na liczbie 12.

	Liczebnik główny	Liczebnik porządkowy
1	up	upis
2	alp	alpis
3	lëtu	lëtis
4	sëmu	sëmis
5	tarp	tarpis
6	bëmt	bëmtis
7	vëj	vëjs
8	bëj	bëjs
9	lëri	lëris
10	altarp	altarpis
11	malp	malpis
12	litëm	litëmis
15	litëm lëtu	litëm lëtis
24	alp litëm	alp litëmis
57	sëmu litëm lëri	sëmu litëm lëris
144	ëxna	ëxnis
323	alp ëxna alp litëm malp	alp ëxna alp litëm malpis

Jebs, liczebnik przed słowo, który opisuje.

Przykładowo:

Ania na tusx ërp jë lëtu ams ma.

Ania S3-IN śpiewać PAST. PERF. trzy piosenka DO3-IN

Ania zaśpiewała trzy piosenki.

Erik na marinx ërp jë alp ëxna malp litëm mësf ma.

Erik S3-IN jeść PAST. PERF. 2(*)144(+)11(*)12 jabłko DO3-IN

Erik zjadł czterysta dwadzieścia jabłek.

Przyimki

Proto-SAL miał podstawowy zestaw dziewięciu przyimków. Przedstawia je infografika wysokiej jakości:

Przyimki w języku proto-SAL

Składnia

Części zdania

Kompozycja frazy czasownikowej:

CZASOWNIK + tryb + strona + czas + aspekt

Dodatkowo niezbędne są indykatory części zdania (podmiotu i dopełnień). Tak jak pisałem wyżej, w proto-SAL wyodrębniły się dwa sposoby oznaczania części zdania. W pierwszym indykatory te następują bezpośrednio po markowanych częściach zdania, a w drugim łączą się z frazą czasownikową w kolejności odpowiadającej markowanym wyrazom w całym zdaniu.

Brzmi zawile, ale jest całkiem proste. Dokładny opis poniżej.

Typ dependent-marking

Przytoczę ponownie przykład z sekcji o indykatorach:

Ania na tusx ams ma Erik ra.

Ania S3-IN śpiewać piosenka DO3-IN Erik IO3-IN

Tak to wygląda w pierwszym ze sposobów. Indykatory syntaktyczne następują bezpośrednio po każdym ze słów, które opisują - indykator podmiotu na znajduje się po słowie Ania, indykator dopełnienia bliższego ma - po słowie ams (p-SAL. piosenka), a indykator dopełnienia dalszego - ra - po słowie Erik.

W proto-SAL szyk zdania był dowolny, więc można swobodnie zamieniać oznaczane indykatorami części zdania miejscami. Najpopularniejszym szykiem był jednak SVO (podmiot, później orzeczenie, dalej dopełnienie), użyty zresztą w tym przykładzie.

Typ head-marking

Inaczej działa rozwiązanie drugie:

Ania na tusx ma ra ams Erik.

Ania S3-IN śpiewać DO3-IN IO3-IN piosenka Erik

Tutaj trzy indykatory składniowe nie następują już po słowach, które zaznaczają, ale trzymają się ściśle frazy czasownikowej, z czasownikiem tusx w środku. Co bardzo ważne, kolejność ułożenia indykatorów jest taka sama, jak słów, które opisują. Tak więc podmiot Ania, dopełnienie bliższe ams i dalsze Erik są opisywane przez na, ma i ra - w tej kolejności. Słówko Ania leży przed czasownikiem, więc na również leży przed czasownikiem, z kolei ma i ra leżą za nim, naśladując wyrażenia, które markują.

Tutaj szyk był trochę bardziej restrykcyjny. Kolejność (przynajmniej teoretycznie) ciągle była dowolna, ale niedozwolone było wsadzanie wszystkich opatrzonych indykatorami słów na jedną stronę czasownika.

Można więc sobie pogmerać:

Ams ma tusx ra na Erik Ania.

W praktyce najczęściej widziało się szyk SVO, tak jak w pierwszym przykładzie.

Oczywiście rozmieszczanie indykatorów po dwóch stronach czasownika nie dotyczy sytuacji, kiedy czasownik ma tylko jeden argument.

Tasxu na mijax.

Kot S3-IN miauczeć

Kot miauczy.

Restrykcyjność tego szyku przejawiała się w jeszcze jednej kwestii - podmiot i dopełnienia musiały znajdować się możliwie blisko orzeczenia. Miały się z nim miziać.

Wspólne cechy

W obu strukturach indykatory przypisywano raczej całym wyrażeniom związanym z rzeczownikiem, aniżeli samemu rzeczownikowi. Przykład:

Lixsu sëm urusnë na kurx-ërp-jë lëtu jënfu ma mi arpnë.

Owca bez wełna S3-IN widzieć-PAST-PERF. trzy koń DO3-IN na wzgórze

Owca bez wełny zobaczyła trzy konie na wzgórzu.

Jak widać, na nie zostało umieszczone bezpośrednio po podmiocie (lixsu), ale po całej frazie rzeczownikowej (lixsu sëm urusnë). Nie staje się to jednak niezrozumiałe, bo zasady składniowe nakazują umieszczanie przymiotników i przysłówków po słowach, które opisują (patrz tu). Przez to wiadomo, że sëm urusnë jest wyrażeniem opisującym predykat lixsu, a nie jakąś osobną frazą, której trzeba by przypisać inny indykator.

Faktyczna struktura składniowa części zdania i frazy czasownikowej zależała od konkretnego dialektu i poddawała się dynamicznym przemianom. Język proto-SAL szybko ewoluował, a rozwiązania gramatyczne doczekały się różnorakich innowacji. Stosunkowo często zmianie ulegało ułożenie elementów w obrębie frazy czasownikowej, mocno rozciągniętej w jedną stronę (co zresztą widać przy rozpisaniu u góry sekcji o składni). Markery trybów, aspektów i czasów przesuwały się, łączyły albo znikały.

Przymiotniki, przysłówki, liczebniki

Są podane w odpowiednich sekcjach wyżej. Generalnie przymiotniki i przysłówki po opisywanym słowie, liczebniki przed nim.

Wyrażenia przyimkowe

Przyimki stoją zawsze przed rzeczownikiem, do którego się odnoszą.

Morfologia

Rzeczowniki odczasownikowe

Tworzy się je poprzez usunięcie wygłosowego x z formy podstawowej czasownika i zastąpienie go samogłoską. Najczęściej jest to samogłoska taka sama, jak w akcentowanej sylabie tego czasownika bazowego, ale dużo zależało od dialektu.

Przykładowo:

• larënx, mówić -> larëna, mówienie
• tusx, śpiewać -> tusu, śpiewanie
• dësx, biegać -> dësë, bieganie

itd.

Słownik

Do słownika możesz zajrzeć na tej podstronie.

Przykładowy tekst

Owca i konie

W wariancie z szykiem rzeczownikowym indykatorów.

Lixsu sëm urusnë na kurx-ërp-jë lëtu jënfu ma mi arpnë:

Owca bez wełna S3-IN widzieć-PAST-PERF. trzy koń DO3-IN na wzgórze

Owca bez wełny zobaczyła trzy konie na wzgórzu:

upis na inx-ërp-ru faxla jëm rinpu ma,

pierwszy S3-IN ciągnąć-PAST-IMPERF. wóz ADJ.-ciepło DO3-IN

Pierwszy wiózł ciężki wóz,

alpis na zipx-ërp-ru ëxla jëm vëp ma,

drugi S3-IN dźwigać-PAST-IMPERF. ładunek ADJ.-wielkość DO3-IN

drugi dźwigał wielki ładunek,

ni lëtis na fax-ërp-ru jëm ulfu rë ma.

a trzeci S3-IN wieźć-PAST-IMPERF. ADV.-szybkość człowiek DO3-IN

a trzeci wiózł szybko człowieka.

Las lixsu na vënx-ërp-jë jënfu-ki ma:

DET. owca S3-IN rzec-PAST-PERF. koń-PL. DO3-IN

Owa owca rzekła koniom:

„Kanpë aj alënx-ru, uvis a kurx,

serce DO1-IN' boleć-IMPERF., kiedy S1-IN widzieć,

"Serce mnie boli, gdy widzę,

us rë na manx-tëj jënfu-ki ma lus ra”.

co człowiek S3-IN robić-CAUS. koń-PL. DO3-IN to-IO3-IN

co człowiek każe robić koniom.

Lëtu jënfu na vënx-ërp-jë:

Trzy koń S3-IN rzec-PAST-PERF.

Trzy konie rzekły:

„La unx sën, lixsu, kanpë ata na alënx-ru aj, uvis a kurx ma:

S2-IN słyszeć-IMPER., owca, serce S1-IN-POS. S3-IN boleć-IMPERF. DO1-IN, kiedy S1-IN widzieć DO3-IN

"Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy (to):

Rë na, tanprë na, manx tunslë jëm zënp ma ës urusnë lixsu-ta.

Człowiek S3-IN, zwierzchnik S3-IN, robić ubranie ADJ.-ciepło DO3-IN z wełna owca-POS..

Człowiek, pan, robi ciepłe ubranie z wełny owcy.

Saxa lixsu sëm urusnë”.

I-więc owca bez wełna".

I owca nie ma wełny.

Lixsu na unx-ërp-jë saxa na dësx-ërp-jë lëvi ëpju (ma).

Owca S3-IN słyszeć-PAST-PERF. i-więc S3-IN biec-PAST-PERF. przez równina (DO3-IN)

Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

Ewolucja

Język proto-SAL dał początek całej grupie językowej, klasyfikowanej w następujący sposób:

• Języki anwalo-lennawskie
  • zachodnie
    • lennawski
    • okseński?
  • wschodnie
    • anaksacki
    • anwalski
• Języki mesztrylijskie
  • peryferyjne
    • ankucki
    • sztrylijski
    • wenoński
  • centralne
    • mesztryjski
    • ekencki-SAL†
• Języki kimmo-litorskie
• Język irdyjski

Na razie nie mam pomysłu na ewentualny podział języków kimmo-litorskich (pewnie i tak będą jakimś kontinuum dialektalnym). Język irdyjski nie wiem nawet, gdzie przydzielić, i czy w ogóle będzie SAL. Na mapach niby jest.

Ah, no i ta lista nie oznacza, że te języki kiedykolwiek wszystkie powstaną osobno. To na potrzeby lore'u. Z wyjątkiem może jakiegoś lennawskiego to większość pewnie będzie składała się z kilku słów pod nazwy własne i zapożyczenia.

Zobacz też

• AU
• Język caerenedzki
• Język noteroncki